Fysiek domein

We onderzoeken en koesteren het Zwolse erfgoed en zetten het in als één van de leidende en inspirerende thema's bij ruimtelijke ontwikkelingen

Zwolle is rijk aan erfgoed. Dat is een belangrijke (ruimtelijke) kwaliteit. Zwolle behoort tot de grote monumentengemeenten in Nederland. Er zijn 481 rijksmonumenten, 1 archeologisch rijksmonument en 294 gemeentelijke monumenten. De historische binnenstad met een aangrenzende singelrand zijn aangewezen als beschermd stadsgezicht. Daarnaast zijn er vele gebouwen, objecten en structuren die vanuit hun cultuurhistorische waarde Zwolle tot Zwolle maken. Hier laten we zo veel mogelijk Zwollenaren en bezoekers van genieten (zie doel 5.2.2.). Ons erfgoed onderscheid ons van andere plaatsen en is medebepalend als aantrekkelijke vestigingsfactor. Het vertelt over onze bewoningsgeschiedenis en vormt een creatieve verbinding vanuit ons verleden als een inspirerende bron voor het heden en voor de toekomst. Het is daarom van groot belang om ons erfgoed op een goede manier in stand te houden door restauratie, onderhoud en passende wijzigingen. Zodoende blijft ons erfgoed toekomstgericht en toekomstbestendig. Daarnaast leveren archeologisch en bouwhistorisch onderzoek nieuwe inzichten op over onze mooie historie en zijn ze  regelmatig de enige bron voor onze geschiedschrijving. We koesteren daarom ons erfgoed, doen er onderzoek naar en zorgen samen met onze partners in de stad voor een duurzame instandhouding. Ons erfgoed vormt een leidend en inspirerend principe in ruimtelijke ontwikkelingen.

We onderzoeken en koesteren het Zwolse erfgoed en zetten het in als één van de leidende en inspirerend thema's bij ruimtelijke ontwikkelingen, zodanig dat:

• de monumentale- en cultuurhistorische waarden in Zwolle in stand worden gehouden en de kwaliteit behouden blijft of wordt versterkt.
• het beheer en behoud van het archeologisch bodemarchief op een goede manier plaatsvindt.
• de eigenheid van de plek inspirerend is bij ontwikkelingen en daarmee bijdraagt aan een betere (ruimtelijke) belevingswaarde.
• door archeologisch en bouwhistorisch onderzoek de waarde van het Zwolse erfgoed beter kan worden geduid.
• de onderzoeksresultaten richtinggevend zijn voor planaanpassingen en ontwikkelingen.

Erfgoedverordening Zwolle 2010

Subsidieverordening stedelijke vernieuwing

Archeologiebeleid gemeente Zwolle 2008

Regeling onderzoekskaders archeologie

Nadere regels vergunningvrije werkzaamheden gemeentelijke monumenten Zwolle

Advisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden
(Bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden is onze kernactiviteit. Het Zwolse historisch kleurbeleid is daar onderdeel van. Monumenteigenaren in Zwolle kunnen blijven rekenen op professionele adviezen en begeleiding van hun (bouw)plannen. En op de financiële ondersteuning in de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun gemeentelijk monument als gevolg van detaillering en materiaalgebruik. De taken omvatten onder andere:

• Advisering omgevingsvergunningen inzake wijzigingen aan een monument.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake cultuurhistorische waarden.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake archeologische waarden.
• Begeleiding uitvoering werkzaamheden en restauraties.
• Advisering subsidies gemeentelijke monumenten.
• Beleidsadvisering.
• (laten) uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek.
• Uitvoeren van archeologisch onderzoek.
• Beheer archeologisch depot.
• Advisering inzake excessieve opgravingskosten.
• Archeologietaken als bevoegd gezag (beoordelen programma's van eisen, rapporten en dergelijke).
• Synthese van onderzoeksresultaten.
• Advisering en input in ANNO.

Archeologisch onderzoek
In geval van bodemverstoring in archeologisch waardevolle gebieden vindt overeenkomstig wetgeving en archeologiebeleid archeologisch onderzoek (incl. uitwerking) plaats, veelal door het gemeentelijke team archeologie. Door een jarenlange traditie van stadsarcheologie is uitvoering gegeven aan de zorg om het archeologisch erfgoed en het beheer van het bodemarchief. Onderzoek vindt veelal plaats in het kader van nieuwe initiatieven en voor rekening van initiatiefnemers. Inmiddels bestaan er archeologische samenwerkingsverbanden met onze buurgemeenten Hattem, Zwartewaterland en Kampen. Speciale aandacht wordt er dit jaar besteed aan de actualisatie van de Archeologische Waardenkaart waarbij ook de waterbodems worden opgenomen.

Gemeentelijke monumentenlijst
In Zwolle staan veel bijzondere gebouwen. Een deel daarvan is aangewezen als monument. Een groot deel nog niet, terwijl er wel sprake is aanwezige monumentale waarden. Middels een meerjarig project wordt de lijst met gemeentelijke monumenten, na zorgvuldige inventarisaties, uitgebreidt tot een representatieve gemeentelijke monumentenlijst. Wij zetten in op afronding het volgende thema voor de uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst; wederopbouw en op het opstarten van het thema historische winkelpuien. Ook wordt gewerkt aan inventarisaties van volgende thema's.

Zie bestedingsvoorstel 24: Subsidies gemeentelijke monumenten
Monumenteigenaren in Zwolle kunnen rekenen op financiële ondersteuning voor de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument als gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik, voor restauratie en ten aanzien van kleurhistorie op grond van de Subsidieverordening Stedelijke Vernieuwing.

Cultuurhistorie
Sinds 2012 is het wettelijk verplicht om de cultuurhistorische waarden (niet als monument beschermde historische bebouwing, landschappelijke structuren etc.) in beeld te brengen, af te wegen en te verankeren in  bestemmingsplannen. Na afronding van de gemeentebrede inventarisatie en initiërende besluitvorming in 2020 zetten wij in op afronding door cultuurhistorische en bouwhistorische waarden de wettelijk vereiste plek in de bestemmingsplannen te geven. Daarbij anticiperen wij op het Omgevingsplan.

Zie bestedingsvoorstel 41: Erfgoedvisie

Advisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden
Monumenteigenaren in Zwolle hebben kunnen rekenen op professionele adviezen (aanvragen om omgevingsvergunning, energieduurzaamheid etc.) en begeleiding van bouw- en restauratieplannen. Het valt hierbij op dat er veel aanvragen en advisering is geweest  ten aanzien van (energie)duurzaamheid, een actueel thema in 2022 gezien de enorm gestegen energieprijzen. Bijzondere aandacht in de (bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten was er in 2022 voor de advisering voor de verbouwing van het Statenzaalcomplex en het verbouwplan van Koestraat 10-12-14. Ook de inmiddels afgeronde restauraties van de Grote Kerk en het Vrouwenhuis hebben intensievere begeleiding genoten. Daarnaast hebben we onze reguliere advisering ten aanzien van archeologie en cultuurhistorie, gebaseerd op de regels van het bestemmingsplan, uitgevoerd. Een heugelijk feit was het vastelllen van de kadernota Zwolse religieuze gebouwen op 7 maart 2022. Wij hebben ons vervolgens verder gericht op uitvoering van de agenda Zwolse religieuze gebouwen, o.a. de pilot verduurzaming en bijeenkomsten om het onderling contact tussen eigenaren/gebruikers te verbeteren.

Archeologisch onderzoek
Het jaar 2022 was een jaar dat vooral in het teken stond van de verhuizing van de kantoren en het archeologisch depot van het team Archeologie van de Veemarkt naar de nieuwe locatie aan de Voorstraat met een prachtige publieksruimte in het Stadsmuseum ANNO. Inmiddels zijn de kantoren en publieksruimte ingericht en staat het archeologisch depot in transito om geleidelijk over te gaan naar de nieuwe locatie.
In 2022 zijn verder verschillende archeologische onderzoeken uitgevoerd en rapporten opgesteld, waaronder een aantal vanuit het samenwerkingsverband met onze buurgemeenten vanuit de lichte Gemeenschappelijke Regeling (GR) Archeologie (zie paragraaf: Verbonden Partijen).
In Zwolle zijn vooral kleinere projecten uitgevoerd. Een interessant project was het onderzoek Fabrieksweg 7. Hier zijn op de plek van een negentiende-eeuws boerderijtje sporen teruggevonden uit de volle middeleeuwen en kon ook door dendrochronologisch worden aangetoond dat een deel van de oude gebinten al tot de vijftiende eeuw terugging.  Andere projecten zijn een archeologische waarneming naar een dichtgegooide gracht op de voormalige voorburcht van Werkeren bij de Stadshoeve en een Inventariserend Veldonderzoek aan de Agnietenbergweg.
In het kader van een participatieproject zijn verder voorbereidingen, inclusief archeologiecursus, gegeven voor het archeologisch onderzoek Stinspark in Westenholte. Dit onderzoek zou in november 2022 starten, werd helaas uitgesteld door stikstofproblematiek en zal nu in 2023 worden uitgevoerd.
In de gemeente Hattem is in het kader van de samenwerkingsovereenkomst een vervolg gegeven aan een archeologisch onderzoek dat noodzakelijk was door de vervanging van het hoofdriool in de binnenstad van Hattem. Hier konden onder andere fundamenten van de slotpoort naar het kasteelterrein van de Dikke Tinne beter in kaart worden gebracht.
In de gemeente Zwartewaterland is aan de zuidzijden van de St. Stephanuskerk archeologisch onderzoek verricht waarbij restanten van een ouder zuidportaal en kolenhok zijn aangetroffen.

Gemeentelijke monumentenlijst
Het derde thema - het ruimtelijk erfgoed van de wederopbouw (1940-1965) - in de actualisatie van de gemeentelijke monumentenlijst heeft vanwege de coronapandemie in het eerste deel van 2022 nog stilgelegen. Ook de opvolgende thema's schuiven daarmee in tijd door.
In het najaar van 2022 hebben wij besloten om het proces voor het thema ruimtelijk gebouwd erfgoed uit de wederopbouwperiode (1940-1965) op te starten om te komen tot een representatieve gemeentelijke monumentenlijst waarop de verschillende tijdsperiodes en bouwstijlen evenwichtig zijn vertegenwoordigd. Eind 2022 hebben wij conform dit proces, vanwege de door de eigenaar ingediende verzoeken tot aanwijzing, Thorbeckegracht 19/20 en Burgemeester Drijbersingel 11 (dr. Itardschool) op grond van de Erfgoedverordening alvast aangewezen als gemeentelijk monument. De overige voorbereidingen moeten leiden tot een vervolg in 2023.

Zie bestedingsvoorstel 24: Subsidies gemeentelijke monumenten
Eigenaren van gemeentelijke monumenten worden financieel ondersteund in de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument. Dit laatste is een gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik. Vanaf 2022 is structureel € 15.000,- beschikbaar gesteld ten behoeve van subsidie voor onderhoud en restauratie van gemeentelijke monumenten. We signaleren een toenemende hoeveelheid aanvragen om subsidie. Het structureel beschikbare gestelde bedrag komt daarmee tot haar recht. In berap-2 is incidenteel € 30.000,- beschikbaar gesteld om aan de aanvragen te kunnen voldoen. Regelmatig en zorgvuldig onderhoud is, zeker op de langere termijn, van groot belang voor instandhouding van monumenten. Daarnaast voorkomt het duurdere restauraties in de toekomst en zorgt het voor behoud van historisch (bouw)materiaal en voor het behoud van het fysieke kapitaal zoals genoemd in de Omgevingsvisie. Uitputting is zodoende positief omdat de gemeentelijke monumenten door onderhoud en/of restauratie een mooie kwaliteitsimpuls krijgen. Dat is goed voor de kwaliteit en uitstraling van gemeentelijke monumenten en de stad.

Cultuurhistorie
In 2022 hebben we een deelonderzoek uit het thema ‘boerderijen’ afgerond. Vanwege de coronapandemie is breed bouwhistorisch onderzoeks- en veldwerk in boerderijen uitgesteld. In het najaar van 2022 hebben we onderzocht om dit onderzoek weer op te starten.

Op 13 juni 2022 heeft u het tweede paraplubestemmingsplan (parapluplan cultuurhistorie, aanvulling) om de cultuurhistorische waarden beter te verankeren vastgesteld. Het plan is gericht op:
(1) het verankeren van cultuurhistorische waarden in bestemmingsplannen waar dit nog niet het geval is;
(2) het bieden van mogelijkheden om sloop van cultuurhistorisch zeer waardevolle panden te voorkomen.

In het najaar van 2022 hebben wij verder opdracht gegeven ter uitvoering van uw besluit van 13 juni 2022 om nader te onderzoeken of gevelensembles in de gemeente Zwolle vanuit het perspectief van een meer historisch stedenbouwkundige grondslag als nieuwe (cultuurhistorische) categorie kunnen worden geïnventariseerd en gewaardeerd.

Door de inbreng van cultuurhistorie in gebiedsontwikkelingen, zoals het Noorderkwartier, kan de waarde en betekenis van de cultuurhistorische karakteristiek doorklinken in de nieuwe ontwikkeling en zo meer betekenis geven aan de toekomstige leefomgeving.

De lasten laten een voordelig saldo zien van € 201.513 zien. Omdat de baten € 8.750 hoger zijn, de toevoeging aan reserves € 160.121 hoger, de ontrekking aan de reserves € 42.180 lager wordt uiteindelijk een voordelig resultaat gerealiseerd van € 7.962.

Dit positief resultaat bestaat uit:

• Lagere lasten van € 133.000 voornamelijk op lopende verplichtingen, waarvoor de kosten nog niet in 2022 zijn gemaakt en waarvoor de werkzaamheden in 2022 en 2023 worden uitgevoerd. Hiervoor is € 133.000 toegevoegd aan de reserve NUTVW-fysiek.
• Restant verleende monumentensubsidies. Omdat dit incidenteel toegekende middelen uit het najaar 2022 betreft om extra te verlenen monumentensubsidies toe te kennen, is 17.022 toegevoegd aan de reserve NUTVW-fysiek.
• De beschikbare structurele middelen van het Rijk voor excessieve uitgaven archeologie van € 9.665 zijn niet besteed en worden via de reserve NUTVW-fysiek toegevoegd aan het projectbudget. Per saldo geeft dit geen resultaat.
• De lasten zijn € 42.200  lager door de nog niet bestede middelen (nog niet ontvangen facturen voor uitgevoerde werkzaamheden) voor het opstellen van de Kerkenvisie. Hierdoor is eveneens € 42.200 minder onttrokken aan de reserve NUTVW-fysiek. Per saldo geeft dit geen resultaat.
• Hogere inkomsten van € 9.000 vanwege ontvangen bijdrage derden voor het samenstellen van het monumentenmagazine 2022.                        

Excessieve uitgaven archeologie
Archeologische kosten van bodemverstoringen komen op basis van de wettelijke regeling voor rekening van de gemeente, wanneer deze redelijkerwijs niet of niet geheel ten laste van de veroorzaker behoren te blijven (excessieve kosten). De excessieve kosten worden voldaan conform de Regeling Excessieve Opgravingskosten Zwolle. Hierop is ook in 2022 een beroep gedaan. Daarmee wordt o.a. voorkomen dat ad hoc een beroep op de algemene middelen wordt gedaan en (bouw)plannen onnodig lang worden vertraagd. Jaarlijks wordt circa € 9.000 aan de reserve toegevoegd. Dit bedrag wordt jaarlijks door het Rijk beschikbaar gesteld als tegemoetkoming in de excessieve kosten.

Beeldengroep Van der Capellen
Na een raadsmotie zijn in 2009 middelen beschikbaar gesteld om de beeldengroep in Zwolle tentoon te stellen. Een gelijkluidende motie is door de provincie Overijssel aangenomen en hiervoor is eenzelfde bedrag beschikbaar gesteld. Jaren van inzet en de ingediende aanvragen om bruikleen hebben niet geleid tot een overeenkomst of tot voldoende basis om te komen tot een vruchtbare bruikleen. In goede samenspraak met de primaire partners hebben wij eind 2021 besloten om de aanvraag om bruikleen in te trekken. Wij hebben u over deze afdoening van de motie en over het vervolgproces in 2022 geïnformeerd. Daarmee ontstaat duidelijkheid in dit langdurige proces en kan de blik op de toekomst worden gericht. Om de nagedachtenis aan/nalatenschap van Joan Derk van der Capellen tot den Pol op een andere wijze levend te houden is Stichting Allemaal Zwolle gevraagd om hiertoe een projectplan op te stellen. Eind 2022 is dit plan gereed gekomen.

Cultuurhistorie
De laatst beschikbaar gestelde middelen zijn in 2019 verplicht om de cultuurhistorie de wettelijk vereiste plaats in het bestemmingsplan te kunnen geven. Uitvoering daarvan heeft onder meer in 2021 plaatsgevonden en is in 2022 grotendeels afgerond. Het restantbedrag is bedoeld voor de laatste afhandelingen.

Overige projecten Monumentenzorg

Beeldengroep Van der Capellen

Excessieve uitgaven archeologie